«ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΕΛΠΙΔΟΦΟΡΟΥΣ ΟΡΙΖΟΝΤΕΣ»

Πολιτικές μαρτυρίες, στο δρόμο προς το …. «ιστορικά αναγκαίο»

Βιβλιοκριτική – βιβλιοπαρουσίαση της Μαριάνας Τσίχλη

στο βιβλίο του Γ. Τόλιου: «Αναζητώντας ελπιδοφόρους ορίζοντες»

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΒΙΒΛΙΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΤΟΛΙΟΥ, «ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΕΛΠΙΔΟΦΟΡΟΥΣ ΟΡΙΖΟΝΤΕΣ»

Μαριάννα Τσίχλη Νομικός, πρ. Περιφερειακή Σύμβουλος Αττικής, Γραμματέας ΛΑΕ

Το βιβλίο του Γιάννη Τόλιου, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον από πολλές απόψεις. Παρότι ο συγγραφέας το αρνείται, έχει στοιχεία πολιτικής αυτοβιογραφίας, η οποία συνδυάζει δύο διακριτά πεδία. Την προσωπική πορεία ενός στρατευμένου αγωνιστή της αριστεράς, με μία κριτική ματιά και ανάλυση στα σημαντικά εθνικά και διεθνή γεγονότα των τελευταίων 65 χρόνων, ενώ οι επισημάνσεις του συγγραφέα είναι ιδιαίτερα εύστοχες.

Αποτυπώνει την πραγματικότητα της ταξικής πάλης στην Ελλάδα, τα πολιτικά ρεύματα που αναπτύχθηκαν αυτή την περίοδο, μέσα από το πρίσμα μίας συνδυαστικής πολιτικής και προσωπικής ματιάς, από ένα πρόσωπο το οποίο έπαιξε σημαντικό ρόλο στην αριστερά σε διάφορες φάσεις.

Για εμάς τους νεότερους, αυτή η προσωπική μαρτυρία είναι ενδεικτική της κοινωνικής και πολιτικής διαδρομής χιλιάδων αγωνιστών της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς, που εφάπτεται κοινωνικά και πολιτικά με την γενιά του Πολυτεχνείου. Είναι η γενιά που αναπτύχθηκε την περίοδο της πολιτικής και στρατιωτικής συντριβής του λαϊκού κινήματος την περίοδο 1944-1949 και των ζοφερών πολιτικών και κοινωνικών συνθηκών μετά τον εμφύλιο. Το γεγονός ότι άνθρωποι σαν τον Γιάννη Τόλιο, από μία φτωχή πολυμελή αγροτική οικογένεια ενός ορεινού χωριού της Ηλείας, μπόρεσαν και ξεπέρασαν πολλά και ποικίλα εμπόδια, ώστε να σπουδάσει, ενώ την ίδια στιγμή ήταν εργαζόμενοι σε σκληρές χειρωνακτικές εργασίες, αλλά και με πολιτική ένταξη στην αριστερά σε πολύ δύσκολες συνθήκες, είναι δείκτης της εμβέλειας της αριστεράς, παρά την ήττα και τους περιορισμούς του κράτους των εθνικοφρόνων. Είναι επίσης δείκτης της δημιουργικότητας και της εφευρετικότητας που επιδεικνύουν φιλοπρόοδοι άνθρωποι, όπως ο Γιάννης Τόλιος, αλλά και η ευρύτερη οικογένειά του, όπως την περιγράφει, μέσα στις συγκεκριμένες κοινωνικές συνθήκες.

Η αφήγησή του για τα πρώτα μαθητικά του χρόνια στην Αθήνα, για τις διάφορες εργασίες με τις οποίες απασχολήθηκε, την ενσωμάτωση στην μικρή οικογενειακή επιχείρηση, ταυτόχρονα με την ένταξη στην αριστερά, είναι αποδραματοποιημένη, χωρίς όμως να της λείπει η πυκνότητα. Είναι γενικότερο προσωπικό χαρακτηριστικό του Γιάννη, η αποδραματοποίηση ακόμα και των δυσκολότερων συνθηκών, δείγμα στωικότητας αλλά και επίγνωσης και αποφασιστικότητας. Μέσα από τις μαρτυρίες του, αποτυπώνονται τα χαρακτηριστικά και οι δυσκολίες μίας άλλης γενιάς, που προσπαθούσε να συνδυάσει διαφορετικά και δύσκολα καθήκοντα. Την επιβίωση σε μία κοινωνία πολύ φτωχότερη και με πάρα πολλά εμπόδια για την πρώτη γενιά εσωτερικών μεταναστών, τις ακαδημαϊκές σπουδές με αφετηρία ένα φτωχό μορφωτικό περιβάλλον, την ένταξη στην αριστερά σε συνθήκες πολιτικών διώξεων και περιορισμών, αλλά και κρίσης του κομμουνιστικού κινήματος μετά την αποσταλινοποίηση, το εσωτερικό σχίσμα στο ΚΚΕ και την κατάργηση των κομματικών οργανώσεων στην Ελλάδα.

Η μαρτυρία του Γιάννη είναι ρεαλιστική. Περιγράφει την καθημερινότητα με όλες τις δυσκολίες των σπουδών και της εργασίας και την ανάπτυξη των προσωπικών και οικογενειακών σχέσεων και την ίδια στιγμή αποτυπώνει και την πολιτική δράση στις δύσκολες συνθήκες του Ιουλιανού πραξικοπήματος και κυρίως της Απριλιανής δικτατορίας. Αυτό που αναδεικνύει, μεταξύ άλλων, η μαρτυρία του, είναι ότι τα πρόσωπα με πολιτική συνείδηση μπορούν, σε στιγμές όξυνσης των κοινωνικών κρίσεων, να ανυψωθούν σε πολιτικούς και κοινωνικούς ρόλους που να υπερβαίνουν τις απαιτήσεις και τη βάσανο της καθημερινότητας. Η προσπάθεια εξισορρόπησης των προσωπικών υποχρεώσεων και δεσμεύσεων με την πολιτική δράση, ειδικά σε συνθήκες ημιπαρανομίας και παρανομίας, απαιτεί εκτόπισμα πολιτικής και ηθικής συγκρότησης. Η περιγραφή των συνθηκών της παρανομίας την περίοδο της δικτατορίας, η σύλληψη και η βίαιη ανάκριση στην ασφάλεια, είναι όψεις μίας καθημερινότητας που χαρακτήρισε χιλιάδες αγωνιστές που ξεχώρισαν από εκατομμύρια άλλους που σιώπησαν. Η περιγραφή των γεγονότων του Πολυτεχνείου από την πλευρά του Γιάννη Τόλιου, αποτυπώνει τη πραγματικότητα της περιόδου πέρα από τις μεταγενέστερες αναλύσεις και αποτυπώσεις. Τη ρευστότητα  των θέσεων της παραδοσιακής αριστεράς έναντι της εξέγερσης, αλλά και τη μεταβολή της στάσης της όταν οι φοιτητικές και λαϊκές μάζες εισήλθαν στο προσκήνιο. Είναι προς τιμήν του Γιάννη Τόλιου ότι αναφέρει τις επιφυλάξεις που είχε για τη συνέχιση της κατάληψης (όχι εντελώς αβάσιμες, με βάση τον παγιωμένο συσχετισμό δύναμης). Αναφέρει επίσης ότι η παρέμβασή του στα γεγονότα δεν ήταν στην πρώτη γραμμή λόγω προηγούμενης έκθεσης και συλλήψεων.

Αυτή η μαρτυρία αναδεικνύει ένα ζήτημα που είναι γενικότερα γνωστό, ότι οι παλαιότερες γενιές αριστερών, ακόμα και όσοι είχαν εμπλοκή στη νεολαία ΕΔΑ, είχαν μεγαλύτερες αντικειμενικές και υποκειμενικές δυσκολίες στην ανοιχτή συμμετοχή στις κινηματικές διεργασίες, αλλά και μεγαλύτερες επιφυλάξεις, με βάση τους κομματικούς προσανατολισμούς, αλλά και την εμπειρία του παρελθόντος. Έπρεπε να προβάλει μία γενιά λιγότερο «σεσημασμένη», την οποία δεν την βάρυναν οι ήττες του παρελθόντος ώστε να πρωταγωνιστήσει στην αντιδικτατορική έκρηξη. Αυτό εξηγεί, μεταξύ άλλων, και τη συμμετοχή στελεχών της παραδοσιακής αριστεράς στην εξέγερση του Πολυτεχνείου, παρά το ότι οι επίσημες πολιτικές κατευθύνσεις ήταν από επιφυλακτικές έως και ανοιχτά αρνητικές, όπως εξηγεί και το γεγονός ότι ένα πολύ μεγάλο μέρος των διώξεων, των φυλακίσεων και των βασανιστηρίων αφορούσε νεολαίους ενταγμένους στα δύο κόμματα της παραδοσιακής αριστεράς.

Μέσα από την αφήγηση του Γιάννη Τόλιου, αποτυπώνεται ότι οι διαφορετικές φάσεις της ζωής του συνδέονται και με τις διαφορετικές σημαντικές φάσεις της πολιτικής συγκυρίας και των συσχετισμών στην ελληνική πολιτική σκηνή. Η πρώτη περίοδος της μεταπολίτευσης είναι μία περίοδος κοινωνικής και επαγγελματικής ένταξης σε μία «ορθόδοξη» επαγγελματική δραστηριότητα, δυνατότητα που αντανακλά και την σταδιακή άρση των εμποδίων που τίθεντο για τους αριστερούς από το κράτος των εθνικοφρόνων. Η άνοδος του λαϊκού κινήματος την περίοδο της πρώτης μεταπολίτευσης και η σχηματοποίηση της επιρροής της αριστεράς γύρω από το βασικό πόλο του ΚΚΕ, αλλά και η κυριαρχία του ΠΑΣΟΚ στο ευρύτερο λαϊκό κίνημα, έχει σαν αποτέλεσμα την απόσπαση του Γιάννη σε καθήκοντα επαγγελματικού στελέχους, την εκπαίδευσή του στη Μόσχα και την απασχόλησή του στον οικονομικό τομέα του ΚΚΕ.  Παρατηρεί τις εξελίξεις στην ελληνική οικονομία και την πολιτική σκηνή, τον αστικό εκσυγχρονισμό που οργανώνει το ΠΑΣΟΚ και τον σταδιακό μετασχηματισμό του σε ένα καθαρόαιμο αστικό κόμμα.

Την ίδια περίοδο, οι εξελίξεις στη ΕΣΣΔ και στις χώρες του Ανατολικού μπλοκ διαψεύδουν πολλές από τις βεβαιότητες. Επιδρούν επίσης και μέσα στο εσωτερικό του ΚΚΕ με τα πολλαπλά σχίσματα και τις διαιρέσεις και την αποχώρηση μεταξύ άλλων του μετέπειτα Αριστερού Ρεύματος. Για έναν σύντροφο, ο οποίος για πλέον της μίας δεκαετίας ήταν συνδεδεμένος επαγγελματικά με το ΚΚΕ και ο οποίος είχε οικογένεια και δύο μικρά παιδιά, απαιτείται πολύ μεγάλη δύναμη και πολιτική εντιμότητα για να κάνει μία τέτοια επιλογή.

Έχω την εντύπωση ότι αυτή, ίσως μία από τις πιο δύσκολες περιόδους για το Γιάννη, ήταν και από τις πιο δημιουργικές. Εμβάθυνε στην ανάλυση της καπιταλιστικής οικονομίας και στη συσσώρευση του κεφαλαίου στην Ελλάδα, επεξεργαζόμενος ένα μεγάλο όγκο πρωτογενούς υλικού και προωθώντας την μαρξιστική ανάλυση στη χώρα. Μία γενικότερη παρατήρηση, με αυτή την αφορμή, είναι ότι ο Γιάννης είναι ένας σημαντικός Έλληνας μαρξιστής οικονομολόγος, που του πρέπει ακόμα μεγαλύτερη αναγνώριση από αυτή ήδη έχει.  Η περιγραφή αυτής της περιόδου μας δείχνει πως παρά τις ήττες, τις απογοητεύσεις και τις δυσκολίες (διάλυση ΕΣΣΔ, αποχώρηση από το ΚΚΕ, αποτυχία του Συνασπισμού να εισέλθει στη Βουλή το 1993), η πολιτική στράτευση μπορεί να παράγει πολιτικά αποτελέσματα αλλά και αποτελέσματα προσωπικής ανάπτυξης.

Μέσα από το βιβλίο του Γιάννη περιγράφεται ένα πλήθος πολιτικών δραστηριοτήτων, αλλά και εμπλοκής με μαζικούς κοινωνικούς χώρους και λαϊκά στρώματα, που σήμερα ίσως φαίνεται αδιανόητη στη ριζοσπαστική αριστερά, η οποία είναι σε μεγάλο βαθμό περιορισμένη σε θύλακες υψηλά μορφωμένων κοινωνικών στρωμάτων και απασχολούμενη, κατά την πλειονότητά της, με εντελώς δευτερεύοντα ζητήματα, αποφεύγοντας την εμπλοκή με τα κατ’ εξοχήν λαϊκά στρώματα. Η δραστηριότητα αυτή συνδυάζεται με την παραγωγή θεωρητικού έργου. Συνολικά, το βιβλίο, σε κάθε φάση που περιγράφει, αποτελεί μία αποθησαύριση στιγμών, διαδικασιών, πολιτικών πρωτοβουλιών, ακόμα και εκδηλώσεων, που εκτός των άλλων αξίζει να διαβαστεί γιατί περιγράφει την εργώδη πολιτική προσπάθεια μίας ολόκληρης κατηγορίας ανθρώπων, των αριστερών στελεχών της μεταπολίτευσης.

Περιγράφει την δραστηριότητα ενός συγκεκριμένου πολιτικού χώρου του ΣΥΝ-ΣΥΡΙΖΑ και της αριστεράς του, φωτίζει όμως ένα ευρύτερο σύνολο πολιτικών σχέσεων, στάσεων και πρακτικών. Μέσα από αυτή την περιγραφή του Γιάννη Τόλιου, μπορεί να ερμηνευθεί σε ένα βαθμό η δυαδικότητα του ΣΥΡΙΖΑ μεταξύ μίας ριζοσπαστικής αριστερής και μίας αστικοεκσυγχρονιστικής σοσιαλδημοκρατικής τάσης (με την ευρύτερη και όχι την οργανωτική έννοια). Αυτή η δυαδικότητα επέτρεψε στον ΣΥΡΙΖΑ, από την μια πλευρά να επικοινωνήσει με το λαϊκό ριζοσπαστισμό την περίοδο της ελληνικής κρίσης, αλλά ταυτόχρονα κυοφόρησε τη μνημονιακή υποταγή του κυβερνητικού ΣΥΡΙΖΑ. Σε αυτή τη δυαδικότητα αναφέρεται και ο Γιάννης, περιγράφοντας μια σειρά από στιγμιότυπα, όπως στα τέλη του 2014 και στις αρχές του 2015, όταν ο ίδιος υπερασπίστηκε δημόσια την ανάγκη εναλλακτικής διεξόδου, παρά τις επιθέσεις από τη ΝΔ και τα ΜΜΕ, αλλά ακόμα και από την ηγεσία του ΣΥΡΙΖΑ.

Ο Γιάννης αποτυπώνει με ακρίβεια έναν όγκο δραστηριότητας, από το Κοινωνικό Φόρουμ, την συγκρότηση του ΣΥΡΙΖΑ, την ανάταξη του νεολαιίστικου κινήματος της περιόδου 2006-2008, μέχρι την εκδήλωση της ελληνικής κρίσης και την εφαρμογή των μνημονίων με ακρίβεια και λεπτομέρεια. Έναν όγκο δραστηριότητας μίας ολόκληρης κατηγορίας ανθρώπων που φαίνεται πολύ μεγάλος, ακόμα και σε εμάς που αφιερώνουμε πάρα πολύ χρόνο στην πολιτική δράση. Είναι δείκτης του επιπέδου πολιτικής συγκρότησης, αλλά και το πόσο η συλλογική δράση και στράτευση (που σήμερα μας λείπει) πολλαπλασιάζει δυνάμεις, δυναμικές και προσωπικές δυνατότητες. Αυτός ο χαρακτήρας της πολιτικής συγκρότησης και λαϊκότητας σήμερα σε μεγάλο βαθμό απουσιάζει από την αριστερά.

Η τελευταία φάση του βιβλίου του αφορά μία φάση ήττας και διαψεύσεων. Τον σοσιαλφιλελεύθερο και μνημονιακό μετασχηματισμό του ΣΥΡΙΖΑ, την αδυναμία των αριστερών τάσεών του να βάλουν ανάχωμα σε αυτή τη στροφή, την αποτυχία της ΛΑΕ να εκπροσωπήσει κοινωνικά και πολιτικά το ριζοσπαστικό τμήμα του ΟΧΙ του δημοψηφίσματος, την πολιτική κυριαρχία της Ν.Δ.. Ακόμα και μέσα σε αυτό το πλαίσιο, ο Γιάννης συνεχίζει να καταβάλει μία εργώδη προσπάθεια πολιτικής δράσης, μελετητικής δουλειάς και θεωρητικής ανάπτυξης.

Ο Γιάννης Τόλιος, ως χαρακτήρας ήταν πάντοτε σεμνός και μετριοπαθής. Δεν διεκδικεί στο βαθμό που του οφείλεται τη θέση του και το ρόλο του στα γεγονότα που περιγράφει. Επίσης σε ορισμένα ζητήματα μιλάει περισσότερο υπαινικτικά από ότι θα όφειλε, ή και αποσιωπά.  Πιστεύω ότι σε μία επόμενη εργασία, γιατί εξακολουθεί να είναι πολιτικά δραστήριος και ενεργητικός, πρέπει να μας βοηθήσει, αναπτύσσοντας περαιτέρω τις θέσεις του για ορισμένα κομβικά ζητήματα: α) την πολιτική στρατηγική του ΚΚΕ την περίοδο 1974-1979, β) να καταθέσει συνολικότερα τις απόψεις του για τον χαρακτήρα και την κατάρρευση της ΕΣΣΔ, παρόλο που αυτό το ζήτημα σκιαγραφείται επαρκώς στο βιβλίο του, γ) να κάνει μία συνολικότερη αποτίμηση του εγχειρήματος του ΣΥΝ και του ΣΥΡΙΖΑ και ιδιαίτερα να περιγράψει τις αιτίες που οδήγησαν στην εύκολη μνημονιακή προσαρμογή του και δ) να καταθέσει την άποψή του για τις αιτίες της αποτυχίας της αριστεράς του ΣΥΡΙΖΑ μετά την συνθηκολόγηση του ΣΥΡΙΖΑ.

Μαρούσι, 16.5.2025