αρχική  Γιάννενα  100 Χρόνια Ελεύθερα Γιάννενα Ευεργέτες  γράμματα και τέχνες  Πολιτισμός  σύγχρονα θέματα 
ελεύθερο-Πανεπιστήμιο  Ιχνηλατώντας την Ιστορία φωτογραφίες Γιάννενα-Ήπειρος  νέα  επικοινωνία  νέες καταχωρίσεις 
συνδέσεις VIDEO του site στο YouTube Αφιερώματα παγκόσμια κρίση facebook

 

Ο Τσόρτσιλ και η διαφυγή των Εβραίων
από την Ελλάδα

αναδημοσίευση από efsyn.gr        

 

Με τη βοήθεια του EAM, περισσότεροι από 2.000 Έλληνες Εβραίοι κατέφυγαν διά θαλάσσης στο Γενί Τσεσμέ μέχρι το τέλος της γερμανικής κατοχής και περίπου 1.000 από αυτούς συνέχισαν προς την Παλαιστίνη μέχρι τα τέλη Ιουλίου 1944.

Στις 21 Ιουλίου 1944, ο Βρετανός πρεσβευτής στην εξόριστη ελληνική κυβέρνηση στο Κάιρο, ο σερ Ρέτζιναλντ Λίπερ (Sir Reginald Leeper) έλαβε ένα τηλεγράφημα από το υπουργείο Εξωτερικών στο Λονδίνο, το οποίο έδινε εντολή να μην παρεμποδιστεί μέχρι νεωτέρας η διαφυγή των Εβραίων από την Ελλάδα.¹

Μέχρι σήμερα δεν είναι πολύ γνωστό το γεγονός ότι το Φόρεϊν Οφις στο Whitehall σκόπευε όντως να καταστήσει αδύνατα αυτά τα ταξίδια με πλοίο από την Εύβοια στο Γενί Τσεσμέ στην ακτή της Μικράς Ασίας, τα οποία είχε σχεδιάσει το κίνημα Αντίστασης EAM / ΕΛΑΣ από το τέλος του 1943 προκειμένου να διασωθούν οι Έλληνες Εβραίοι που δεν είχαν ακόμη απελαθεί στα στρατόπεδα εξόντωσης.

Το κίνητρο των Βρετανών: η οργή τους για τα υποτιθέμενα τεράστια χρηματικά ποσά που οι απειλούμενοι Εβραίοι πλήρωναν για τη διάσωσή τους. Αυτό μπορεί να συμπεράνει κάποιος από ένα υπόμνημα του Ουίνστον Τσόρτσιλ στον υπουργό Εξωτερικών του, Αντονι Ιντεν (Anthony Eden), όπως καταγράφεται μία δεκαετία αργότερα στα Απομνημονεύματα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου του Βρετανού πρωθυπουργού.

Παραθέτουμε την (κάπως αινιγματική σ’ αυτή τη μορφή) διατύπωση, όπως αποτυπώθηκε εκεί υπό τον τίτλο «Διαφυγή Εβραίων από την Ελλάδα» («Escape of Jews from Greece»):

«Αυτό απαιτεί προσεκτικό χειρισμό. Είναι πολύ πιθανό οι πλούσιοι Εβραίοι να πληρώσουν μεγάλα χρηματικά ποσά για να αποφύγουν να τους δολοφονήσουν οι Ούννοι. Είναι ενοχλητικό το γεγονός ότι αυτά τα χρήματα θα καταλήξουν στα χέρια του ΕΛΑΣ, αλλά δεν αντιλαμβάνομαι για ποιο λόγο πρέπει να τσακωθούμε με τις Ηνωμένες Πολιτείες γι’ αυτό το ζήτημα. Ποιος είναι ο Χάμιλτον (Hamilton) και ποιος είναι ο Λόξλεϊ (Loxley); Θα επωμιζόμασταν μεγάλη ευθύνη εάν αποτρέπαμε τη διαφυγή των Εβραίων, ακόμη και όταν πρόκειται για πλούσιους Εβραίους. Γνωρίζω ότι σύμφωνα με τη σύγχρονη άποψη όλοι οι πλούσιοι θα πρέπει να θανατώνονται όπου κι αν βρεθούν, αλλά είναι κρίμα που πρέπει να υιοθετήσουμε μια τέτοια στάση αυτή τη στιγμή. Σε τελική ανάλυση, χωρίς καμία αμφιβολία έχουν πληρώσει για την απελευθέρωσή τους τόσο υψηλή τιμή που στο μέλλον θα είναι απλώς φτωχοί Εβραίοι και επομένως έχουν τα συνήθη δικαιώματα των ανθρώπινων όντων».²

 Η καταγραφή του υπομνήματος στα Απομνημονεύματα του Τσόρτσιλ δεν περιλαμβάνει το ακόλουθο κυνικό εισαγωγικό απόσπασμα (το οποίο πιθανώς να βρισκόταν μόνο στο προσχέδιο): «Υποθέτω ότι θα ήταν πολύ καλύτερο για μας να παραμείνουν όλοι οι Έλληνες Εβραίοι, είτε πλούσιοι είτε φτωχοί, στα χέρια των Γερμανών».³

 Παραμένει ανοιχτό το ερώτημα, ποια ήταν η άμεση αφορμή που προκάλεσε το αίτημα της Ντάουνινγκ Στριτ (Downing Street) για «προσεκτικό χειρισμό» του ζητήματος των προσφύγων. Επρόκειτο άραγε για ένα έγγραφο στρατηγικής από τον υπουργό Εξωτερικών Αντονι Ιντεν; Η ήταν οι συγκεκριμένες επιχειρησιακές προτάσεις από δυο συνεργάτες του Ιντεν στο Whitehall που ώθησαν τον πρωθυπουργό να υποβάλει το αίτημά του;⁴

 Εάν ναι, τότε είναι ακόμη μέχρι σήμερα άγνωστο με ποιον τρόπο θα εμποδιζόταν η Αντίσταση να βοηθά τη διαφυγή των Ελλήνων Εβραίων. Δεν έχουμε ανακαλύψει μέχρι σήμερα λεπτομέρειες σχετικά με αυτά τα σχέδια.

Και, πάνω απ’ όλα, τι ήταν αυτό που ώθησε τελικά τον Τσόρτσιλ να επιτρέψει (έστω και απρόθυμα) στην Ελληνική Αντίσταση να βοηθά τη διαφυγή των Εβραίων – λαμβάνοντας υπόψη ότι το κοινό ενδιαφέρον για τη μοίρα των Ευρωπαίων Εβραίων το 1944 ήταν εξαιρετικά χαμηλό στη Μεγάλη Βρετανία, χάρη κυρίως στην επιφυλακτικότητα των κορυφαίων μέσων ενημέρωσης, ειδικά του BBC (το οποίο ενθαρρύνθηκε από την κυβέρνηση να το πράξει).⁵

Παρόμοια «επιφυλακτικότητα» από τα μέσα ενημέρωσης υπήρχε επίσης στις ΗΠΑ⁶, αλλά μόνο μέχρι τις αρχές του 1944. Τότε ήταν που ο υπουργός Οικονομικών Χένρι Μόργκενταου (Henry Morgenthau) συγκρότησε υπό τον πρόεδρο Ρούζβελτ την Επιτροπή Προσφύγων Πολέμου (War Refugee Board, WRB) – και συνεργάτες του υπουργείου του, συμπεριλαμβανομένων των Τζον Πελ (John Pehle) και Ράντολφ Πολ (Randolph Paul), την υποστήριξαν σθεναρά. Ο σκοπός της Επιτροπής, που ιδρύθηκε στις 22 Ιανουαρίου 1944 και διέθετε ικανοποιητικά οικονομικά μέσα ήταν η «Αμεση διάσωση και ανακούφιση των Εβραίων της Ευρώπης και των άλλων θυμάτων από διώξεις του εχθρού». ⁷

«Too little and too late» («Πολύ λίγα και πολύ αργά»), θα εκφράσει τη θλίψη του αργότερα ο διευθυντής της Επιτροπής Τζον Πελ, αλλά θα μπορούσε τελικά να καυχηθεί ότι έσωσε 200.000 ζωές. Η πιο γνωστή και πιο σημαντική δράση που χρηματοδοτήθηκε από το WRB ήταν το πρόγραμμα διάσωσης του Ραούλ Βάλενμπεργκ (Raoul Wallenberg) στην Ουγγαρία.⁸

Για την Ελλάδα ήταν πράγματι αργά: οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης, στην πλειονότητά τους, πάνω από 45.000, είχαν ήδη απελαθεί.⁹

Και όμως, τον Ιούλιο του 1944, ένας Τσόρτσιλ μπορούσε να σκέφτεται κυνικές προτάσεις όπως αυτές που αναφέρθηκαν παραπάνω σχετικά με την πιθανή διάσωση των υπόλοιπων. Αλλά αυτό που προσπαθούσε να αποφύγει ήταν μια διαμάχη με τον Ρούσβελτ, εξαιτίας των Εβραίων, μετά τη μεταστροφή των απόψεων του προέδρου των ΗΠΑ. «Για ποιο λόγο πρέπει να τσακωθούμε με τις Ηνωμένες Πολιτείες γι’ αυτό το ζήτημα», ρωτούσε τον Ιντεν κι εκείνος υπάκουε. Το κίνητρο για το σχέδιο σαμποτάζ του Ιντεν ήταν σαφές: δεν έπρεπε να ρεύσει καθόλου εβραϊκό χρήμα στα ταμεία της ελληνικής αντιστασιακής οργάνωσης ΕΑΜ/ΕΛΑΣ που βοηθούσε τη διαφυγή.¹⁰

Κάτι τέτοιο θα ερχόταν σε σύγκρουση και με τον Τσόρτσιλ, εφόσον είχε ήδη τελειώσει η συμμαχία σκοπιμότητας μεταξύ του βρετανικού Γραφείου Στρατηγικών Υπηρεσιών (Special Operations Executive, SOE) και της αριστερής Αντίστασης της Ελλάδας και επέκειτο ο πόλεμος ενάντια στους κομμουνιστές μετά την ήττα της Γερμανίας.¹¹

Ο ιστορικός Richard Clogg περιγράφει «την ολοένα αυξανόμενη εμμονή του Τσόρτσιλ να αποτρέψει το ενδεχόμενο μιας μεταπολεμικής κομμουνιστικής κατάληψης της εξουσίας στην Ελλάδα», αναφέροντας τους χαρακτηρισμούς του Τσόρτσιλ για τον ΕΛΑΣ από έγγραφά του, ο οποίος ονομάζει τους αντάρτες «άθλιους Έλληνες κατσαπλιάδες» και «τα πιο ύπουλα, τα πιο σιχαμερά κτήνη».¹²

Αλλά ήταν το ποσόν των χρημάτων που δαπανούνταν για τη διάσωση των Εβραίων τόσο τεράστιο, ώστε η αυτοκρατορία θα έπρεπε να ανησυχεί γι’ αυτό; Οι νυχτερινές μεταφορές, κυρίως με φορτηγά, από την Αθήνα προς τη νοτιοανατολική ακτή του νησιού Εύβοια σήμαιναν υψηλό κίνδυνο για οδηγούς και επιβάτες, όχι υψηλό κόστος. Το κόστος αφορούσε τον διάπλου του Αιγαίου Πελάγους με καΐκια, εφόσον οι ψαράδες δεν παρείχαν τα σκάφη τους δωρεάν.

Και έτσι ο Αμερικανός πρόξενος στην Κωνσταντινούπολη, ο Μπέρτον Μπέρι (Burton Berry), ο οποίος παρακολουθούσε την προσπάθεια διαφυγής από το 1943, εξέφρασε πάνω από μια φορά την ανησυχία του προς την Ουάσιγκτον, λέγοντας ότι πολύ λίγοι Εβραίοι πρόσφυγες μπόρεσαν να περάσουν στη Μικρά Ασία λόγω του απαγορευτικού κόστους των αναγκαίων μεταφορικών μέσων.¹³

Βέβαια δεν είναι γνωστό αν ο ΕΛΑΣ θα είχε αρνηθεί το πέρασμα σε πρόσφυγες που δεν διέθεταν τον απαιτούμενο ναύλο.¹⁴ Ωστόσο, υπήρξαν αναφορές μεμονωμένων περιπτώσεων, στις οποίες «λαθρέμποροι» πήραν σημαντικά ποσά από πλούσιους Εβραίους και τα έβαλαν στις δικές τους τσέπες.¹⁵

Πάντως η βοήθεια διαφυγής μάλλον δεν αποτέλεσε μια πλούσια πηγή χρημάτων για το πολεμικό ταμείο του ΕΛΑΣ.

Αλλά δεν ήταν μόνο ο φόβος για εισροή χρημάτων στο αριστερό κίνημα Αντίστασης που παρακίνησε το Whitehall. Ήταν επίσης η θετική εικόνα που σχηματιζόταν για την Αντίσταση από τη βοήθειά της στη διάσωση και αυτό εξόργιζε ιδιαίτερα τον Βρετανό πρέσβη Λίπερ στο Κάιρο. Στις 10 Ιουλίου 1944 ο Λίπερ τηλεγράφησε στο Λονδίνο σχετικά με ένα ραδιοφωνικό ανακοινωθέν του ΕΛΑΣ, το οποίο ανέφερε μια ευχαριστήρια ομιλία του Αρχιραβίνου της Αθήνας Ηλία Μπαρζιλάι. Σύμφωνα με τον Μπαρζιλάι, όλοι οι Εβραίοι που είχαν διασωθεί από την Ελλάδα ή είχαν αποφύγει τη σύλληψη το όφειλαν στο EAM.¹⁶

Πράγματι, και τον ίδιο τον Μπαρζιλάι τον είχαν φυγαδεύσει λαθραία από την Αθήνα αντάρτες στις 22 Σεπτεμβρίου 1943 και τον μετέφεραν στην έδρα του ΕΑΜ στα βουνά, αφού πρώτα είχε καταστρέψει τα αρχεία που αφορούσαν τα μέλη της εβραϊκής κοινότητας.¹⁷

Ο Λίπερ προειδοποιούσε ότι εάν τέτοιες ειδήσεις αποκτούσαν μεγαλύτερη διάδοση στις ΗΠΑ, αυτό θα μπορούσε να έχει αρνητικό αντίκτυπο στη στάση του υπουργείου Εξωτερικών έναντι της βρετανικής πολιτικής για την Ελλάδα. Μια ανησυχία που δεν είναι εντελώς αδικαιολόγητη: σε μια έκθεση του Τμήματος Έρευνας και Ανάλυσης του Γραφείου Στρατηγικών Υπηρεσιών (OSS) που εξηγεί την πολιτική των Βρετανών για την Ελλάδα, γίνεται λεπτομερής λόγος για τα γεωπολιτικά τους συμφέροντα, για την ανάγκη κυριαρχίας τους στην Ανατολική Μεσόγειο, για τη στρατηγική αξία που ο Τσόρτσιλ απέδιδε στην Ελλάδα ως βρετανική σφαίρα επιρροής.

Έτσι εξηγείται επίσης -διαβάζουμε εκεί- για ποιο λόγο οι Βρετανοί υποστήριξαν τον ΕΔΕΣ αντί για τον ισχυρότερο και στρατιωτικά πιο αποτελεσματικό οργανισμό Αντίστασης ΕΑΜ/ΕΛΑΣ¹⁸ και όταν αυτή η πολιτική απέτυχε στηρίχτηκαν πλέον στην πολιτοφυλακή των συνεργατών, τα Τάγματα Ασφαλείας.¹⁹

Εδώ, σχετικά με τη διαφορετική μεταχείριση της βοήθειας διαφυγής για τους Έλληνες Εβραίους γίνονται ορατές δυο γραμμές της συμμαχικής πολιτικής απέναντι στην Ελλάδα – αυτές επρόκειτο αργότερα να αντικατοπτρίζονται και στις διαφορετικές εκτιμήσεις των ελληνικών οργανώσεων Αντίστασης στην αγγλοσαξονική ιστοριογραφία.²⁰

Μέχρι το τέλος του 1943 δεν είχε παρατηρηθεί ασυμφωνία μεταξύ των δυο δυτικών συμμάχων όσον αφορά τη βοήθεια στους διωκόμενους Εβραίους. Ως προς την υποδοχή Εβραίων προσφύγων υπήρξε συμφωνία. Ενώ το Ηνωμένο Βασίλειο είχε υποδεχτεί στην αρχή του ναζιστικού καθεστώτος σχετικά μεγάλο αριθμό Εβραίων, ιδίως παιδιά, σύντομα ακολούθησε μια πιο περιοριστική πολιτική για τους πρόσφυγες.

Και η Ουάσιγκτον αντιμετώπισε με παρόμοιο τρόπο το ρεύμα των προσφύγων. Ο αρμόδιος για θέματα προσφύγων στο Στέιτ Ντιπάρτμεντ Ρόμπερτ Μπόρντεν Ριμς (Robert Borden Reams), εξέφρασε σε υπόμνημα της 9ης Δεκεμβρίου 1942 τον φόβο ότι «εάν οι Γερμανοί αποφασίσουν να απελευθερώσουν Εβραίους, που ζουν υπό τον έλεγχό τους, το βάρος της φροντίδας τους θα βαρύνει τις Ηνωμένες Πολιτείες και τη Βρετανία».²¹  

Τον Απρίλιο του 1943, οι Βρετανοί και οι Αμερικανοί συμφώνησαν σε διάσκεψη στο Χάμιλτον των Βερμούδων ότι το ζήτημα των προσφύγων πρέπει να αντιμετωπιστεί με επιφυλακτικότητα και ότι πρώτα πρέπει να κερδηθεί ο πόλεμος.²²

Η βρετανική απαγόρευση μετανάστευσης στους Εβραίους που αναζητούσαν καταφύγιο στην Παλαιστίνη δεν άρθηκε.

Ενώ οι γεωπολιτικές ανησυχίες συνέχιζαν να καθορίζουν τη βρετανική στρατηγική, οι διωκόμενοι Έλληνες Εβραίοι από τον Ιανουάριο του 1944 διαθέτουν στο πλευρό τους στην Ουάσιγκτον το Συμβούλιο Προσφύγων Πολέμου και αυτό το Συμβούλιο έχει ισχυρό προστάτη τον υπουργό Οικονομικών Χένρι Μόργκενταου. Το Τμήμα του OSS στην Ελλάδα, η Αποστολή «Περικλής» (Mission Pericles), η οποία αποτελούνταν σε μεγάλο βαθμό από Ελληνοαμερικανούς, συνεργάστηκε στενά με το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ εφόσον πίστευε ότι ήταν η καλύτερα οργανωμένη αντιστασιακή οργάνωση (σε αντίθεση με τους εκπροσώπους της SOE υπό τον Κρίστοφερ Γούντχαουζ [Christopher Woodhouse]). Ο αρχηγός της Αποστολής «Περικλής», ο Κώστας Κουβαράς, περιγράφει επίσης την αυξανόμενη εχθρότητα μεταξύ του «Κρις» και της ηγεσίας του ΕΑΜ στο πολεμικό του ημερολόγιο.²³

Και ενώ ο Βρετανός πρεσβευτής στην εξόριστη ελληνική κυβέρνηση, σερ Ρέτζιναλντ Λίπερ, βλέπει ως κύριο καθήκον του την προετοιμασία της επιστροφής της ελληνικής μοναρχίας στην εξουσία, πράγμα που σήμαινε ταυτόχρονα και αγώνα ενάντια στον EAM/ΕΛΑΣ, ο Αμερικανός συνάδελφός του στο Κάιρο, Λίνκολν Μακβί (W. Lincoln Mac Veagh), διατηρούσε καλή συνεργασία με την αριστερή Αντίσταση, ακόμα και στο ζήτημα της βοήθειας στους Έλληνες Εβραίους.

Έτσι, τον Μάιο του 1944 το OSS στην κατεχόμενη Ελλάδα υποδείκνυε, μέσω του υπουργείου Πολέμου, να παρασχεθεί μεγαλύτερη υποστήριξη στη μεταφορά Εβραίων προσφύγων στην Τουρκία και να ενημερωθεί η Αντίσταση, ειδικά το ΕΑΜ, για το ενδιαφέρον των Ηνωμένων Πολιτειών σ’ αυτή τη βοήθεια. Επιπλέον, έπρεπε να σταλούν στην κατεχόμενη Ελλάδα χρυσές λίρες προκειμένου να βοηθήσουν τους Εβραίους στα κρησφύγετά τους.²⁴

Η συνεργασία με το EAM πραγματοποιήθηκε επίσης μέσω του αμερικανικού προξενείου στην Κωνσταντινούπολη.²⁵

Με τη βοήθεια του EAM, περισσότεροι από 2.000 Ελληνες Εβραίοι κατέφυγαν διά θαλάσσης στο Γενί Τσεσμέ μέχρι το τέλος της γερμανικής κατοχής.²⁶

Περίπου 1.000 από αυτούς συνέχισαν προς την Παλαιστίνη μέχρι τα τέλη Ιουλίου 1944.²⁷

Αυτό οφείλεται κυρίως στην αλλαγή γραμμής της αμερικανικής κυβέρνησης σχετικά με το ζήτημα των προσφύγων στις αρχές του 1944. Διαφορετικά, ο Ουίνστον Τσόρτσιλ δεν θα έπαιρνε αποστάσεις από την αρχική του στάση, ότι «θα ήταν πολύ καλύτερο να παραμείνουν οι Έλληνες Εβραίοι στα χέρια των Γερμανών». Υπήρχαν περίπου 8.500 Εβραίοι που κατάφεραν να επιβιώσουν σε κρησφύγετα, τα οποία τους παρείχαν φιλικές οικογένειες στην Αθήνα είτε αλλού (κυρίως με τη βοήθεια του EAM) ή ανάμεσα στους αντάρτες στα βουνά, όπου πολλοί από αυτούς πήραν μέρος σε μάχες κατά της ναζιστικής κατοχής.²⁸

Όμως σχεδόν 60.000 Έλληνες Εβραίοι δεν επέζησαν των ναζιστικών διώξεων.²⁹

Ωστόσο μέχρι και σήμερα η χώρα των δραστών αποφεύγει να παράσχει μια επαρκή αποζημίωση. Αλλά αυτή είναι μια άλλη ιστορία.³⁰

* Ιστορικός, συγγραφέας

 

«Σαν σκουπόξυλα με νύχια στην άκρη...»

Της Νόρας Ράλλη

Συρματοπλέγματα χωρίζουν τους κοιτώνες από το υπόλοιπο συγκρότητα
του Άουσβιτς -Μπιρκενάου, όπου υπήρχαν και τα κρεματόρια
Φωτ.: Μαρία Χουρδάρη

 

Αν θέλαμε να είμαστε τυπικοί στον λόγο, ακριβείς και χωρίς συναισθηματισμούς, θα λέγαμε τούτο: Μεταξύ του 1933 και του 1945, η ναζιστική Γερμανία και οι σύμμαχοί της ίδρυσαν περισσότερα από 42.000 στρατόπεδα. Σε αυτά συμπεριλαμβάνονται και άλλοι χώροι αναγκαστικής κράτησης και φυλάκισης, όπως τα γκέτο. Οι τοποθεσίες αυτές χρησιμοποιήθηκαν για διάφορους σκοπούς, από καταναγκαστική εργασία έως μαζικές δολοφονίες και ολική εξόντωση.

Παιδιά που εξοντώθηκαν στο Άουσβιτς.
Φωτογραφίες και προσωπικά τους αντικείμενα που «επέζησαν» έως σήμερα
Φωτ.: Μαρία Χουρδάρη

 

Το Άουσβιτς (στην Πολωνία) είναι ίσως ένα από τα γνωστότερα στρατόπεδα συγκέντρωσης, ακριβώς επειδή ήταν το μεγαλύτερο στο είδος του, έπαιξε καίριο ρόλο στο σχέδιο «Τελική Λύση» των Γερμανών ναζί και πέρασε στην Ιστορία ως ο πλέον διαβόητος τόπος του Ολοκαυτώματος. Στο Μπιρκενάου (ή Άουσβιτς ΙΙ - μέρος ολόκληρου του συγκροτήματος) υπήρχαν οι θάλαμοι αερίων, όπου βρήκαν σκληρό θάνατο πάνω από 1,2 εκατομμύριο άνθρωποι. Ενα εκατομμύριο άνθρωποι ήταν Εβραίοι.

Αναπαράσταση Εβραίας που εργαζόταν σε ραπτομηχανή -Μουσείο Σίντλερ
Φωτ.: Μαρία Χουρδάρη

Είναι ωστόσο το λιγότερο περίεργο και το περισσότερο απάνθρωπο το να συζητάμε για τα συγκεκριμένα ζητήματα τυπικά, χωρίς συναισθηματισμούς. Ισως γιατί είναι η πρώτη φορά στη νεότερη Ιστορία που η εξόντωση ανθρώπων είχε λάβει τη μορφή συντονισμένου σχεδίου, λεπτομερώς καθορισμένου και εν πλήρει εξελίξει καθ' όλη τη διάρκεια του Β' Π.Π. Δεν είναι τυχαίο πως ελάχιστες πληροφορίες για το τι γινόταν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης έβγαιναν προς τα έξω, αλλά και όταν αυτό γινόταν, ακούγονταν περισσότερο ως «φήμες» που «κανείς δεν μπορούσε να πιστέψει» (σύμφωνα με λόγια επιζήσαντος). Πράγματι, όταν τα συμμαχικά στρατεύματα έφτασαν στα στρατόπεδα, δεν μπορούσαν να πιστέψουν τα όσα αντίκριζαν. Το ζήτημα είναι ότι ακόμη και έως σήμερα, 76 χρόνια μετά, εικόνες, μαρτυρίες και έρευνες προκαλούν ακόμα ακραία συναισθήματα.

Στις 27 Ιανουαρίου 1945, οι Σοβιετικοί μπήκαν στο Αουσβιτς όπου βρήκαν εκατοντάδες άρρωστους, εξαντλημένους κρατουμένους και εκατοντάδες χιλιάδες πτώματα. «Ολοι είχαν μείνει τόσο καιρό χωρίς φαγητό που οι νεκροί καρποί τους ήταν σαν σκουπόξυλα με νύχια στην άκρη. Ηταν θύματα μιας προμελετημένης προσπάθειας εξόντωσης μέσω υποσιτισμού», ήταν η μαρτυρία ενός στρατιώτη.

Στις εκθέσεις μέσα στους χώρους του Άουσβιτς περιλαμβάνονται
και εκτενείς αναφορές στην Πολωνική Αντίσταση
Φωτ.: Μαρία Χουρδάρη

    

Η φωτογράφος Μαρία Χουρδάρη βρέθηκε στο Άουσβιτς τον Φεβρουάριο του 2019. «Θα μπορούσα να μιλήσω για τα συναισθήματα που γεννά η περιήγηση στο στρατόπεδο. Για τη θλίψη, τον θυμό, τη συγκίνηση, τον πόνο. Όμως στο Άουσβιτς τα λόγια χάνουν τη σημασία τους», μας λέει.

Οι εικόνες έχουν τη δική τους φόρτιση, ακόμη και ως φωτογραφίες. Μαζί με αυτές, παραθέτουμε και δύο ντοκιμαντέρ για κάθε ενδιαφερόμενο (ακριβώς γιατί η γνώση είναι το κύριο όχημα για την αντιμετώπιση κάθε παρόμοιας, αντίστοιχης ή «φιλικής» προς τη ναζιστική δράση συμπεριφοράς): «Αουστερλιτς» του Σεργκέι Λοζνίτσα (2016), όπου φαίνεται με τραγικά αληθινό τρόπο το πώς συμπεριφέρονται χιλιάδες τουριστών όταν επισκέπτονται στρατόπεδα συγκέντρωσης. Και το «The Nazi-Soviet Pact: The fiasco of the European Diplomacy» του Σεντρίκ Τουρμπ, που ύστερα από ενδελεχή ιστορική έρευνα αποκαλύπτει το πώς φτάσαμε στη ναζιστική θηριωδία και ποιες οι ευθύνες της υπόλοιπης Ευρώπης (κυρίως της Αγγλίας αλλά και της Γαλλίας).

---

ΠΗΓΕΣ

1. «The National Archives» (TNA), F.O.371/43689/R10779.

2. Winston S. Churchill, «The Second World War», τ. VI, «Triumph and Tragedy», 1956 (Appendix C: Prime Minister's Directives, Personal Minutes, and Telegrams) σ. 551.

3. PREM 4/19/9, «The National Archives», Λονδίνο. Η φράση αναφέρεται στο Iason Chandrinos και Anna Maria Droumpouki, «The German Occupation and the Holocaust in Greece: A Survey», Giorgos Antoniou και A. Dirk Moses, «The Holocaust in Greece», Κέιμπριτζ 2014, σ. 28, υποσ. 52. Ο Χανδρινός και η Δρουμπούκη υποστηρίζουν ότι αυτή η παρατήρηση του Τσόρτσιλ «διαγράφτηκε σχεδόν σίγουρα από κάποιον γραμματέα του» (στο ίδιο).

4. Ο Τσόρτσιλ αναφέρει τους δυο, τον Χάμιλτον και τον Λόξλεϊ (αν και όχι στα «Απομνημονεύματά» του, τα οποία βρίσκονται μόνο στα TNA, F.O.371 / 43689, R 10779, και εκεί ο Λόξλεϊ μονογράφησε την οδηγία του πρωθυπουργού).

5. Βλ., μεταξύ άλλων, το ραδιοφωνικό ντοκιμαντέρ του Denys Blakeway «The Unspeakable Atrocity» («Η ανείπωτη αγριότητα»), BBC Radio 4. Μια αυτοεξέταση των γνώσεων του BBC σχετικά με τις ναζιστικές δραστηριότητες εξόντωσης κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (Peabody Award 1993). Ο δημιουργός καταγράφει όχι μόνο έναν λανθάνοντα αντισημιτισμό στον σταθμό, αλλά και μια σιωπή εκ μέρους της βρετανικής κυβέρνησης.

6. Μεταξύ των πολλών δημοσιεύσεων για τη σιωπή σχετικά με το Ολοκαύτωμα στις ΗΠΑ, διαβάστε κυρίως το Walter Laqueur, «The Terrible Secret: Suppression of the Truth about Hitler’s Final Solution», Βοστώνη 1980, καθώς επίσης, ειδικά για πολιτική δημοσίευσης των «New York Times», Laurel Leff, «Buried by the Times: The Holocaust and America's Most Important Newspaper», Νέα Υόρκη 2005.

7. Για την ίδρυση του WRB βλ. jewishvirtuallibrary.org.

8. Ο.π.

9. Σχετικά με τον αριθμό των θυμάτων βλ. Hagen Fleischer, «Krieg und Nachkrieg. Das schwierige deutsch-griechische Jahrhundert», Κολονία 2020, σ.198.

10. Λάμπσον προς F.O. Τηλ. 1623 άκρως απόρρητο, 13 Ιουλίου 1944. TNA F.O.371 / 43690 / R10975.

11. TNA F.O.371/43689/R10779.

12. Richard Clogg, A Short History of Modern Greece, Cambridge 1983, σελ. 149

13. Burton Berry στο State Department, War Refugee Board Files 3068, 3/6/1944.

14. Ο βιβλιοπώλης Σολομών Μόλχο μου είπε σε μια συνέντευξη το 1983 ότι η μελλοντική του σύζυγος, Ρενέ Σαλτιέλ Αμπραβανέλ, έπρεπε να πληρώσει δυο βρετανικές χρυσές λίρες (το παραδοσιακό σκιώδες νόμισμα στην Ελλάδα που έπληττε ο πληθωρισμός) για τη μεταφορά στο Γενί Τσεσμέ. «Εξάλλου, αυτό δεν είναι ένα συγκριτικά υψηλό ποσό αν κάποιος θα μπορούσε να σωθεί με αυτό. Και όποιον δεν είχε χρήματα, τον μετέφεραν κι αυτόν». Πρβλ. Kerstin Pudelko και Eberhard Rondholz, «Die Sephardim am Weißen Turm. Erinnerungen an das jüdische Thessaloniki», Westdeutscher Rundfunk, Samstagabend in WDR III, 11 Ιουνίου 1983, 20:25-22:00 Prod.Ms. 43.

15. Βλ., μεταξύ άλλων, Καρίνα Λάμψα - Ιακώβ Σιμπή, «Η Διάσωση. Η σιωπή του κόσμου, η αντίσταση στα γκέτο και τα στρατόπεδα, οι Ελληνες Εβραίοι στα χρόνια της κατοχής», Αθήνα 2012. Ιδιαίτερα σ. 365 κ.ε.. Μια εξαιρετικά θετική εικόνα για τις ενέργειες διάσωσης από το ΕΑΜ βρίσκουμε στο Mark Mazower, «Inside Hitler’s Greece. The Experience of Occupation, 1941-44», Νιου Χέιβεν και Λονδίνο, 1993, σ. 260 κ.ε.

16. Λίπερ στο F.O., Τηλ. 509, TNA F.O.371/43689/R10779 10.7.1944.

17. Η δική του περιγραφή μπορεί να διαβαστεί στο Λάμψα - Σιμπή, ο.π., σ. 285 κ.ε. Υπάρχουν επίσης τα ονόματα των μελών του EAM, που βοήθησαν τη διαφυγή του: Αναστάσιος Βασάτης, Λάμπρος Καραμερτζάνης και Ηλίας Κεφαλίδης. Βρίσκονται στον κατάλογο (περισσοτέρων από 200) Ελλήνων που τιμήθηκαν ως «Δίκαιοι των Εθνών» στο Μουσείο του Ολοκαυτώματος Yad Vashem, σ. 396-397. Περισσότερα για τον ρόλο του Μπαρζιλάι, ο οποίος, σε αντίθεση με τον ατυχή Αρχιραβίνο της Θεσσαλονίκης, έλαβε σοβαρά υπόψη τις προειδοποιήσεις για τη μοίρα που απειλούσε τους προστατευόμενούς του στην Ανατολή και συνεργάστηκε μόνο εικονικά με τους κατακτητές μέχρι να διαφύγει, βλ. Barbara Spengler-Axiopoulos, «Wenn ihr den Juden helft, kämpft ihr gegen die Besatzer. Der Untergang der griechischen Juden», στο Wolfgang Benz και Juliane Wetzel (επιμ.), «Solidarität und Hilfe für Juden während der NS-Zeit», Regionalstudien I, Βερολίνο 1996, σ. 158 κ.ε., καθώς και στο Λάμψα-Σιμπή, ο.π., σ. 280 κ.ε. Υπάρχουν επίσης λεπτομέρειες σχετικά με τις αμφισβητούμενες λεπτομέρειες των συνθηκών απόδρασης του Μπαρζιλάι, ο.π., σ. 285 κ.ε.

18. Record Group 59, «Numbered Intelligence Reports 1941-1961», National Archives and Records Administration Publication M 1221, R&A 2205, 2/6/1944. Η Ουάσι.γκτον προφανώς δεν γνώριζε ακόμη το σαμποτάζ στη βοήθεια διαφυγής των Ελλήνων Εβραίων (που είχε προγραμματιστεί στο F.O., αλλά τελικά εμπόδισε ο Τσόρτσιλ).

19. Ο.π.

20. Για μια έντονα κριτική αξιολόγηση της βρετανικής ιστοριογραφίας, βλ. Lars Baerentzen, «British Reports on Greece, 1943-1944», Museum Tusculanum Press, Κοπεγχάγη 1982.

21. Αναφέρεται στο Arieh J. Kochavi, «Pressure Groups versus the American and British Administration during and after World War II», που περιλαβάνεται στο Norman J.W.Goda (επιμ.), «Jewish Histories of the Holocaust. New Transnational approaches», Νέα Υόρκη - Οξφόρδη 2014, σ. 255, και υποσ. 23, όπου παραπέμπεται στο NARA, RG 59, 740.00116EW1939/694. Πρβλ. επίσης David S. Wyman, «The Abandonment of the Jews: America and the Holocaust, 1941-1945», Νέα Υόρκη 1984.

22. «New York Times», 30 Απριλίου 1943.

23. Πρβλ. Costas Couvaras, «OSS with the Central Committee of EAM», Σαν Φρανσίσκο 1978. Και στα ελληνικά, Κώστας Κουβαράς, «O.S.S. με την Κεντρική του ΕΑΜ», Αθήνα 1976.

24. Lincoln Mac Veagh προς το State Department, «War Refugee Board Files 158», 17/5/1944.

25. Στην πραγματικότητα, ο υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ Κόρντελ Χαλ είχε ενημερώσει τον πρόξενο Burton Berry στις 24 Απριλίου 1944 ότι το Στέιτ Ντιπάρτμεντ θα εγκρίνει την εκταμίευση της βοήθειας προς το ΕΑΜ για να διευκολύνει τη διαφυγή Εβραίων στην Τουρκία. Hull to US Consulate Istanbul, WRB Files 257, 26/4/1944.

26. Οι Λάμψα - Σιμπή γράφουν 2000 ως 3000, «οι αριθμοί ποικίλλουν», ο.π., σ. 346 και 419, υποσ. 45.

27. Οπως ανέφερε το Προξενείο των ΗΠΑ στην Ιερουσαλήμ στο υπουργείο Εξωτερικών - WRB Files 105, 27/7/1944.

28. Ο Steven B. Bowman, ένας από τους καλύτερους εμπειρογνώμονες για το θέμα, συνοψίζει τη συμβολή της Αντίστασης στη διάσωση των Ελλήνων Εβραίων με αυτήν την πρόταση: «Η στάση της Αντίστασης απέναντι στους Εβραίους ήταν υπέροχη», Steven B. Bowman, «The Agony of Greek Jews. 1940-1945», Στάνφορντ 2009, σ. 147. Ο ίδιος συγγραφέας αναφέρει λεπτομερώς τη συμμετοχή Ελλήνων Εβραίων στον αγώνα της Αντίστασης, ειδικά το κεφάλαιο «Στα Βουνά», σ. 162 κ.ε., επίσης σ.153 κ.ε. Η κρίση του για τον ρόλο των Βρετανών είναι ότι δεν πρέπει να αποσιωπάται. Μιλάει για τη «γενική άγνοια των Βρετανών ως προς τη μοίρα των Εβραίων - πράγματι τους αγνοούν πλήρως... », πρβλ. σ. 149: «Λείπει ακόμα πόσοι ήταν στο αντάρτικο».

29. Για τον αριθμό των θυμάτων βλ. Hagen Fleischer, «Krieg und Nachkrieg. Das schwierige deutsch- griechische Jahrhundert», Κολονία 2020, σ. 198.

30 Βλ. επίσης Eberhard Rondholz, «Alles vergessen, alles erledigt? Die Shoa in Thessaloniki, und wie Griechen und Deutsche damit umgehen», στο Exantas, τχ. 23, Δεκέμβριος 2015, σ. 30-35. Επίσης: Anna Maria Droumpouki, «Raub und Rehabilitation: Die deutschen Entschädigungen für die griechischen Juden», στο Nikolas Pissis, Dimitris Karydas (επιμ.), «Die „Neue Ordnung“ in Griechenland, 1941-1944», Βερολίνο 2020 και Αννα Μαρία Δρουμπούκη, «Μια ατέλειωτη διαπραγμάτευση. Η ανασυγκρότηση των ελληνικών εβραϊκών κοινοτήτων και οι γερμανικές αποζημιώσεις, 1945-1961», Αθήνα 2019.